Công nghệ viễn thám: Giải pháp cảnh báo hạn hán cho Tây Nguyên

Tây Nguyên đang bước vào cao điểm mùa khô

Khu vực Tây Nguyên hiện đang bước vào giai đoạn cao điểm của mùa khô 2024-2025, nguy cơ xảy ra hạn hán, thiếu nước cục bộ ảnh hưởng đến sản xuất nông nghiệp ở một số địa phương. Cục Quản lý và Xây dựng công trình, Bộ Nông nghiệp và Môi trường dự báo đỉnh điểm của hạn hán, thiếu nước tại khu vực Tây Nguyên sẽ từ cuối tháng 3, đầu tháng 4 và kết thúc từ khoảng đầu tháng 5/2025.

Dung tích trữ hiện tại trong các hồ chứa thủy lợi khu vực Tây Nguyên phổ biến từ 40-80% dung tích thiết kế, thấp hơn so với cùng kỳ TBNN khoảng 2%, cao hơn năm 2024 là 4%. Hiện trong vùng có 120/1.310 hồ chứa trữ dưới 50% dung tích thiết kế; trong đó 13 hồ nhỏ (dung tích <0,5 triệu m3) cạn nước tại tỉnh Kon Tum và Đắk Nông.

Trước thực tế trên, Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi phối hợp cùng với Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên hợp quốc (FAO) vừa tổ chức khởi động Dự án “Đánh giá tác động của hạn hán vùng Tây Nguyên” - được triển khai thử nghiệm trong năm 2025 này, tại hai tỉnh Đắk Lắk và Đắk Nông. Dự án sẽ xây dựng công nghệ cảnh báo hạn hán trên nền tảng viễn thám cho khoảng 1.500 km2 vùng sản xuất nông nghiệp ở 2 tỉnh trên.

Xây dựng bộ dữ liệu cảnh báo hạn hán

Một trong những điểm nổi bật của dự án là xây dựng bộ dữ liệu WaPOR cho khu vực thử nghiệm nhằm đánh giá, giám sát tình trạng hạn hán, thiếu nước cho sản xuất nông nghiệp dựa trên công nghệ viễn thám. Được phát triển bởi FAO, WaPOR là nền tảng dữ liệu không gian mở cho phép theo dõi liên tục các chỉ số như bốc thoát hơi thực tế (ET), sinh khối, độ ẩm đất, mức độ thiếu nước với độ phân giải từ 20m đến 300m.

Ở Việt Nam, hạn hán và thiếu nước là hiện tượng thiên tai xảy ra ở nhiều vùng trên cả nước. Thực trạng này đã ảnh hưởng trực tiếp đến sản xuất nông nghiệp và đời sống người dân. Trong đó, tại khu vực Tây Nguyên, tình trạng hạn hán và thiếu nước diễn biến ngày càng nghiêm trọng. Điều đáng nói là, dù Tây Nguyên là vùng kinh tế nông nghiệp trọng điểm của cả nước, song chỉ có khoảng 26% diện tích nông nghiệp được phục vụ bởi hệ thống thủy lợi; 74% diện tích còn lại phụ thuộc vào nước mưa tự nhiên.

Số liệu thống kê cho thấy trong vòng 25 năm trở lại đây, khu vực Tây Nguyên đã trải qua 17 đợt hạn hán lớn, với diện tích ảnh hưởng rộng và giá trị thiệt hại có xu hướng gia tăng. Cây lúa, cà phê và hồ tiêu là những đối tượng cây trồng chịu ảnh hưởng chính bởi thiếu nước tưới. Lãnh đạo Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), cho rằng thời gian tới, Dự án “Đánh giá tác động của hạn hán vùng Tây Nguyên” sẽ giúp cán bộ quản lý Trung ương và địa phương xây dựng phương pháp giám sát, dự báo hạn hán, thiếu nước cho sản xuất nông nghiệp theo hướng chủ động, minh bạch.

Đây cũng là tiền đề để nhân rộng mô hình ứng dụng trên toàn quốc. Trên thực tế, khu vực Tây Nguyên có lợi thế đa dạng tiểu khí hậu và có thể trồng nhiều loại cây công nghiệp có giá trị kinh tế cao.

Tuy nhiên tính đa dạng này cũng đặt ra thách thức về xây dựng và quản lý thủy lợi, bởi điều kiện tự nhiên của vùng không thuận lợi cho việc phát triển các hệ thống thủy lợi quy mô lớn nhằm phục vụ tưới chủ động. Nguồn nước ngầm hiện nay đang bị suy thoái cũng dẫn tới gia tăng chi phí sản xuất và tình trạng khan hiếm nước tưới cho cà phê, hồ tiêu và các loại cây trồng khác vào một số thời điểm quan trọng trong vụ sản xuất.

Do vậy, việc có thông tin dự báo, cảnh báo tốt, đánh giá chính xác nhu cầu sử dụng nước là yêu cầu quan trọng trong đảm bảo sản xuất nông nghiệp bền vững. Đại diện FAO tại Việt Nam, cũng đánh giá Tây Nguyên là khu vực sản xuất cây công nghiệp chủ lực của Việt Nam, nơi hàng triệu nông dân phụ thuộc vào nguồn nước để duy trì sinh kế.

Tuy nhiên, nền nông nghiệp nơi đây vẫn chủ yếu dựa vào nước mưa, khiến khu vực này dễ bị tổn thương trước hạn hán kéo dài, làm suy giảm khả năng phục hồi của cộng đồng. Các nghiên cứu của FAO đã cho thấy nước là nền tảng của sự sống, động lực cho phát triển kinh tế và tiến bộ xã hội.

Trong tất cả các lĩnh vực, nông nghiệp chiếm tỷ lệ sử dụng nước lớn nhất trên toàn cầu, nên gánh chịu đến 80% tổn thất do mất an ninh nguồn nước. Để giải quyết những thách thức đó, cần có các giải pháp sáng tạo, sử dụng dữ liệu để phân tích nguy cơ, đưa ra những cảnh báo phù hợp. Trước thực tế trên, WaPOR sẽ cung cấp thông tin không gian ở các cấp độ phân giải khác nhau, cho phép hiểu sâu hơn về năng suất sử dụng nước, mức độ nghiêm trọng của hạn hán và tính bền vững của các hoạt động nông nghiệp.

Nền tảng này sẽ góp phần phục vụ các nhà hoạch định chính sách, nhà quản lý tài nguyên nước và nông dân, giúp họ đưa ra quyết định sáng suốt nhằm tăng cường an ninh nước và sớm có kế hoạch đảm bảo nguồn nước tưới tiêu phục vụ sinh hoạt, sản xuất nông nghiệp.