Làm sao tiêu thụ hết 14 triệu tấn rơm rạ từ một triệu hecta lúa?

Đổi mới sáng tạo để tạo giá trị gia tăng từ rơm rạ

Mỗi năm, sản xuất lúa ở vùng ĐBSCL tạo ra hơn 24 triệu tấn rơm rạ. Tuy nhiên, chỉ khoảng 30% trong số này được thu gom để trồng nấm, che phủ, đóng hàng trái cây, làm thức ăn gia súc... 70% còn lại vẫn bị đốt bỏ hoặc vùi vào ruộng gây lãng phí và gia tăng phát thải khí nhà kính.

Trong đó, tính sơ bộ, chỉ riêng Đề án một triệu hecta lúa chất lượng cao, phát thải thấp, nếu canh tác 2 vụ mỗi năm, sẽ tạo ra gần 14 triệu tấn rơm rạ - một khối lượng khổng lồ đang cần giải pháp tiêu thụ hiệu quả.

Tại Diễn đàn “Tăng cường chuỗi giá trị rơm rạ - Hỗ trợ Đề án một triệu hecta lúa chất lượng cao và phát thải thấp” do Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo Việt Nam (VIETRISA), Viện Nghiên cứu Lúa gạo Quốc tế (IRRI) và Vụ Hợp tác quốc tế (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) phối hợp tổ chức chiều 8/4, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Trần Thanh Nam đặt vấn đề: “Phải đa lợi ích, đa dạng sản phẩm để tiêu thụ và xử lý nguồn rơm rạ rất lớn này”.

Theo Thứ trưởng Nam, thời gian qua Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã chủ động làm việc với nhiều đơn vị trong và ngoài nước để tìm “nguồn cầu” cho rơm rạ.

Điển hình, Bộ đã làm việc với Tập đoàn Điện lực Việt Nam và thống nhất đưa vào Quy hoạch điện VIII đầu tư một nhà máy điện sinh khối tại huyện Vĩnh Thạnh (TP Cần Thơ), công suất 150MW, sử dụng khoảng 1 triệu tấn rơm/năm.

Hay một đối tác Nhật Bản cũng đang xem xét khả năng xây dựng nhà máy đốt trấu, rơm tại ĐBSCL để tạo ra silica, phục vụ ngành mỹ phẩm, lốp xe ô tô, bê trét tường…

Ngoài ra, hiện nay nhiều doanh nghiệp cũng phát minh ra các chế phẩm sinh học và cơ giới hóa phục vụ thu gom, xử lý rơm rạ.

Tuy nhiên, các giải pháp trên chỉ mới giải quyết được một phần nhỏ lượng rơm rạ hiện có, chưa đủ tạo động lực. Do đó, Thứ trưởng đề nghị VIETRISA phối hợp với Trung tâm Khuyến nông Quốc gia xây dựng một chương trình đổi mới sáng tạo cụ thể, tạo ra giá trị gia tăng cho rơm rạ.

“Khuyến nông có đội ngũ mạnh có thể tạo thành các diễn đàn vừa quảng bá chuyên sâu vừa đảm bảo về mặt kỹ thuật. Phải phối hợp làm sao để sáng tạo ra những chương trình tạo nguồn cầu, giải quyết được 14 triệu tấn rơm từ đề án. Khi đầu ra lớn, nông dân sẽ chủ động thu gom và xử lý triệt để rơm trên đồng, như thế mới có thể gọi là thắng lợi”, Thứ trưởng Nam nhấn mạnh.

Nguồn lợi chưa được đánh thức

Một cuộc điều tra của IRRI trong 10.000 nông dân cho thấy, trong vụ đông xuân 2023-2024, hơn 54% nông dân vẫn đốt rơm, chỉ gần 39% thu gom, phần còn lại là vùi vào ruộng.

Đến vụ hè thu 2024, tỷ lệ đốt rơm giảm còn gần 41%, tỷ lệ thu gom rơm cũng giảm còn hơn 25% và nhưng gần 34% rơm bị vùi vào ruộng. Nguyên nhân chủ yếu do giai đoạn này rơi vào mùa mưa, điều kiện đồng ruộng ướt, máy cuộn rơm không thể hoạt động hiệu quả.

Một nghiên cứu khác của Viện Môi trường nông nghiệp cũng chỉ ra, nếu thu gom rơm ra khỏi đồng ruộng, thì lượng phát thải khí nhà kính sẽ thấp hơn so với phương pháp vùi tươi và ủ thành compost. Điều này cho thấy, xử lý rơm không đúng cách không chỉ gây hại cho môi trường mà còn không mang lại hiệu quả kinh tế cho nông dân.

Để rơm rạ “hóa vàng”, ông Nguyễn Văn Hùng – Chuyên gia cao cấp của IRRI phân tích tiềm năng lợi nhuận cho 1 ha lúa từ rơm rạ. Theo ông,  nếu nông dân trồng lúa 3 vụ/năm, năng suất có thể đạt 24 tấn, lợi nhuận ròng thu được khoảng 86 triệu đồng/ha/năm.

Nếu bà con sử dụng phân bón hữu cơ từ rơm để trồng lúa, mức lợi nhuận này có thể tăng lên 100 triệu đồng/ha/năm, tức tăng thêm khoảng 14 triệu đồng (nhờ giảm chi phí phân bón vô cơ, tăng năng suất lúa).

Cũng với 1 ha lúa, nông dân sẽ thu gom được 12 tấn rơm cuộn/năm, lợi nhuận từ dịch vụ cuộn rơm là 3 triệu đồng/ha/năm.

Nếu sử dụng rơm để trồng nấm, 1 ha rơm sẽ thu được 1 tấn nấm/năm, lợi nhuận bà con đạt được khoảng 6,5 triệu đồng/năm. Bã nấm sau đó được sử dụng để sản xuất phân bón hữu cơ, nông dân có thể thu thêm lợi nhuận khoảng 9,5 triệu đồng/năm.

Như vậy, tổng giá trị gia tăng từ rơm gồm: dịch vụ cuộn rơm, trồng nấm, làm phân bón hữu cơ từ bã nấm rơm, trồng lúa sử dụng phân bón hữu cơ là 33 triệu đồng/ha/năm (tương đương khoảng 35-40% thu nhập từ trồng lúa, chưa tính rơm).

Xét toàn chuỗi giá trị từ trồng lúa đến phân bón hữu cơ và sử dụng phân bón hữu cơ, nông dân có thể đạt lợi nhuận 133 triệu đồng/ha/năm.

Như vậy, không đốt rơm không có nghĩa là thiệt hại, ngược lại vẫn có thể tạo ra nhiều dinh dưỡng cho đất đai, giảm phát thải khí nhà kính và tăng thêm thu nhập.