Nông nghiệp xanh bắt đầu từ việc nói không với nhựa

Tại Hà Nội, lộ trình đã chỉ rõ. Từ ngày 1/1/2027, các chợ và cửa hàng tiện lợi sẽ không còn được phát miễn phí túi ni lông khó phân hủy. Một năm sau, loại bao bì này bị cấm lưu hành hoàn toàn. 

Khi chính sách tiến gần, thói quen mua sắm cũng thay đổi. Nhiều bà nội trợ mang giỏ, túi vải. Giới trẻ thích thú với rau củ bọc lá chuối, hộp bã mía. Sự thay đổi ấy không chỉ xuất phát từ quy định, mà từ một nhận thức mới: ăn sạch phải gắn với sống xanh.

Chính sách siết chặt để tạo thay đổi

Nền móng cho những chuyển biến đến từ quyết tâm mạnh mẽ của cơ quan quản lý. Thông tư liên tịch 05/2016 của Bộ NN-PTNT cùng Bộ Tài nguyên và Môi trường (nay sáp nhập thành Bộ Nông nghiệp và Môi trường) yêu cầu, bao bì thuốc bảo vệ thực vật phải được thu gom vào bể chứa chuyên dụng, có chống thấm, đặt xa nguồn nước và khu dân cư. Trong vòng 12 tháng phải vận chuyển đi xử lý bởi đơn vị đủ năng lực.

Trong bộ tiêu chí quốc gia về xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2021-2025, tiêu chí 17 thậm chí đặt mục tiêu cao hơn. 100% bao gói thuốc bảo vệ thực vật sau sử dụng phải được thu gom và xử lý. Nghĩa là không còn chỗ cho những vỏ chai thuốc vứt lại đầu bờ, không còn cảnh bao bì phân bón bay lả tả theo gió.

Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Phùng Đức Tiến từng nhấn mạnh, rằng giảm nhựa trong nông nghiệp không thể làm rời rạc. Phải gắn với mục tiêu xây dựng nền nông nghiệp tuần hoàn, vừa nâng cao năng suất, vừa bảo vệ sức khỏe cộng đồng. 

Quá trình này không đơn thuần chỉ là xử lý rác, mà là tái cấu trúc lại cách sản xuất và tiêu dùng nông sản.

Thực tế, nông nghiệp đang là nguồn phát sinh rác nhựa đáng kể. Báo cáo hiện trạng môi trường quốc gia năm 2021 đã chỉ rõ, mỗi năm phát sinh hơn 660.000 tấn chất thải rắn trong nông nghiệp, trong đó 550.000 tấn nilon, hơn 70.000 tấn bao bì phân bón và hơn 30.000 tấn bao bì thuốc bảo vệ thực vật.

Những mảnh bao ni lông bỏ lại trên ruộng sẽ phân rã thành vi nhựa, len vào đất, cản trở vi sinh vật, làm giảm độ phì nhiêu. Chúng trôi theo mương máng, sông suối, tích tụ trong thủy sản rồi quay ngược lại bàn ăn của con người. Cái vòng luẩn quẩn đó khiến rác nhựa trong nông nghiệp trở thành mối đe dọa âm thầm nhưng dai dẳng.

Các chuyên gia cảnh báo, mỗi năm có hơn 2 triệu tấn rác nhựa trong nông nghiệp không được xử lý đúng cách. Nếu không hành động, giấc mơ nông nghiệp xanh chỉ là khẩu hiệu.

Một báo cáo của Công ty kiểm toán KPMG đưa ra con số đáng suy ngẫm. Để giảm 43% lượng nhựa rò rỉ ra môi trường vào năm 2030 và cắt giảm 75% rác nhựa biển, Việt Nam cần tới 8-9 tỷ USD trong 5 năm tới. Nguồn lực này không nhỏ, bao gồm 2-2,5 tỷ USD cho sản xuất đầu nguồn, 1,4-2 tỷ USD cho thu gom, 2,8-3,4 tỷ USD cho tái chế, 1 tỷ USD cho xử lý cuối cùng và gần 1 tỷ USD cho các hạng mục đặc biệt. 

Câu hỏi được đặt ra, là nếu không huy động được, ai sẽ trả giá cho lượng nhựa đang âm thầm hủy hoại đất đai, nguồn nước và sức khỏe cộng đồng?

Khi người tiêu dùng trở thành động lực

Nếu đồng ruộng là nơi phát sinh, thì siêu thị là nơi các vật liệu nhựa hiện diện rõ nhất trước mắt người tiêu dùng. Chính bởi vậy, Central Retail Việt Nam đã tiên phong chấm dứt hoàn toàn ống hút nhựa, thử nghiệm bao bì sinh học từ bột ngô, khoai tây, thậm chí bọc rau bằng lá chuối để tạo hiệu ứng.

Nhưng sự chuyển đổi này không hề dễ. Các chuỗi lớn như Central Retail hay Lotte Mart thừa nhận, giá một khay đựng thực phẩm từ vật liệu xanh cao gấp đôi, thậm chí gấp ba so với nhựa thường. Bao bì sinh học lại khó bảo quản thực phẩm ướt, khiến chi phí vận hành tăng lên đáng kể. Trong khi đó, không phải khách hàng nào cũng sẵn sàng trả thêm nhiều tiền chỉ để có một chiếc hộp thân thiện với môi trường.

Một giám đốc bán lẻ đã tâm sự, rất muốn làm siêu thị xanh, nhưng cần có chính sách hỗ trợ để vật liệu sinh học rẻ hơn, nguồn cung ổn định hơn. Nếu không, rất khó duy trì lâu dài. Những thử nghiệm bằng lá chuối từng gây tò mò, song khó tồn tại bền vững bởi tính mùa vụ và hạn chế khi triển khai đại trà.

Từ túi vải thay cho túi ni lông đến những gói rau được bọc bằng tre, mây, sự thay đổi nhỏ trong thói quen mua sắm đang trở thành động lực lớn. Người tiêu dùng là mắt xích cuối cùng, nhưng lại có khả năng xoay chuyển cả chuỗi. Khi họ ưu tiên sản phẩm thân thiện môi trường, nhà sản xuất buộc phải thay đổi, siêu thị buộc phải thích ứng, và cơ quan quản lý càng có thêm cơ sở để siết chặt.

Giảm nhựa trong nông nghiệp không chỉ để giữ cho đồng ruộng sạch hơn, mà còn là tấm vé để nông sản Việt bước chân vững vàng vào những thị trường khó tính nhất. Ở châu Âu hay Nhật Bản, một sản phẩm dù có ngon đến đâu, nếu bị đánh giá là “không xanh”, cũng khó có cửa vào siêu thị.

Cuộc chiến chống rác nhựa, vì thế, không dừng lại ở bờ ruộng hay quầy kệ. Nó là câu chuyện của niềm tin, của uy tín sản phẩm, và của hình ảnh quốc gia. Khi người tiêu dùng chọn rau sạch bọc lá thay vì bọc ni lông, họ không chỉ chọn cho mình một bữa ăn lành mạnh, mà còn chọn một tương lai ít rác hơn, xanh hơn cho chính đất nước Việt Nam.