Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Lạng Sơn - Cánh cửa mở ra 500 triệu năm tiến hóa sự sống

Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Lạng Sơn không chỉ là nơi lưu giữ những giá trị văn hóa độc đáo của các dân tộc địa phương mà còn là một kho tàng địa chất phong phú, phản ánh sự thay đổi của địa chất và lịch sử của khu vực. 

Từ “kho báu” sống của văn hóa…

Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Lạng Sơn khởi nguồn từ lòng đại dương cổ cách đây hơn 500 triệu năm, nơi từng là môi trường sống của những sinh vật sơ khai như bọ ba thùy, san hô, tay cuộn hay bút đá. Biển cả nhiều lần rút đi rồi trở lại, để lại những lớp đá trầm tích, bazan cầu gối, đá granit - minh chứng cho các đợt phun trào núi lửa cổ đại dưới đáy biển.

Tại vùng Bắc Sơn, các khối đá vôi khổng lồ tồn tại như chứng tích của quá trình kiến tạo địa chất hàng triệu năm. Ở Na Dương, các lớp trầm tích chứa đầy hóa thạch của loài hà mã, tê giác, cá sấu cổ… thể hiện rõ nét sự chuyển mình của hệ sinh thái qua các thời kỳ.

Đặc biệt, dấu tích con người tiền sử được tìm thấy ở Hang Thẩm Khuyên - Thẩm Hai, với bằng chứng về sự hiện diện của người Homo erectus cách đây hơn 500.000 năm. Nền văn hóa Bắc Sơn - đã đi vào sách giáo khoa - cùng văn hóa Mai Pha khoảng 4.000 năm trước, phản ánh bước tiến từ đời sống hang động sang định cư nông nghiệp, gốm sứ và hình thành cộng đồng.

Với địa tầng phức tạp và cổ sinh vật học phong phú, Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Lạng Sơn là điểm đến độc đáo cho các nhà nghiên cứu và du khách yêu thiên nhiên. Các dạng địa hình karst hình nón ở Chi Lăng - Hữu Lũng, rừng nghiến nguyên sinh trên núi đá vôi ở Bắc Quỳnh - Bắc Sơn, hay đỉnh Mẫu Sơn - nóc nhà vùng Đông Bắc với hệ thống đứt gãy địa chất cổ đại - tạo nên bức tranh địa chất hùng vĩ.

Bên cạnh đó là hệ thống hang động, hố sụt, suối ngầm chưa được khám phá hết, mở ra cơ hội lớn cho nghiên cứu khoa học và phát triển du lịch sinh thái.

Trên mảnh đất địa đầu này, hơn 10 dân tộc cùng sinh sống, trong đó người Nùng chiếm gần 44%, Tày hơn 35%, kế đến là Kinh, Dao, Sán Chay, Hoa, Mông… Mỗi dân tộc mang theo phong tục, trang phục, ngôn ngữ, tín ngưỡng riêng, tạo nên bức tranh văn hóa đa dạng và phong phú.

Những di sản phi vật thể như hát Then - đàn Tính, Sli - Lượn, lễ hội Ná Nhèm, Trò Ngô, múa sư tử mèo… không chỉ là di sản sống mà còn là biểu tượng của bản sắc văn hóa địa phương. Trong đó, tín ngưỡng thờ Mẫu - được UNESCO công nhận - phản ánh mối liên kết chặt chẽ giữa con người với tự nhiên, từ đền Mẫu Bắc Lệ đến hệ thống thờ tự ở Đồng Đăng, Mẫu Sơn…

Sở hữu hệ sinh thái quý hiếm, từ voọc má trắng, vượn đen, hươu xạ đến các cánh rừng gỗ nghiến cổ thụ, khu vực Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Lạng Sơn là “lá phổi xanh” phía Bắc. Các mô hình sản xuất gắn với sản vật địa phương như tinh dầu hồi, cao khô, na Chi Lăng… vừa gìn giữ truyền thống, vừa tạo sinh kế bền vững.

…đến bức tranh toàn cảnh về địa chất

Trải dài trên một vùng lãnh thổ rộng lớn hơn 4.842 km², Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Lạng Sơn không chỉ là bảo tàng địa chất ngoài trời mà còn là kho báu sống động về lịch sử tiến hóa sự sống, văn hóa bản địa và phát triển bền vững.

Tiến sĩ Trịnh Hải Sơn, Trưởng Tiểu ban Chuyên môn về Công viên địa chất toàn cầu Việt Nam đánh giá: “Lạng Sơn là một trong số ít nơi hội tụ đầy đủ giá trị về địa tầng cổ đại, hóa thạch quý hiếm, di tích khảo cổ và bản sắc văn hóa dân tộc phong phú. Đây là một mô hình mẫu cho việc kết hợp giữa bảo tồn và phát triển, giữa địa chất học và sinh kế cộng đồng. Việc Công viên địa chất Lạng Sơn vinh dự được UNESCO trao Bằng công nhận là Công viên địa chất toàn cầu là cam kết của Việt Nam với cộng đồng địa chất toàn cầu”.

Một điểm nổi bật khác của Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Lạng Sơn góp phần vào cam kết này là các tuyến tham quan được thiết kế thành 4 chuyên đề độc đáo, kết nối từ núi rừng, trời, đất đến nước - gắn liền với hình tượng các Thánh Mẫu trong tín ngưỡng bản địa. 

Từ những “bảo vật sống” trên 4 tuyến tham quan, Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Lạng Sơn không chỉ là hành trình về thời gian địa chất, mà còn là chuyến phiêu lưu qua những cung đường mang tên các vị Thánh Mẫu - biểu tượng cho bốn yếu tố tạo sinh vũ trụ: núi rừng, trời, đất và nước. Mỗi tuyến tham quan là một chương truyện sống động được viết bằng đá, bằng rừng, bằng văn hóa bản địa.

Đầu tiên là tuyến tham quan“Khám phá thế giới Thượng ngàn”, bắt đầu từ đền Mẫu Bắc Lệ - trung tâm tín ngưỡng bản địa đã bản địa hóa Thánh Mẫu thành Chầu Bé trong truyền thuyết khởi nghĩa Lam Sơn. Đến với thung lũng Đồng Lâm, du khách được nghe tiếng vó ngựa vọng lại trong không gian mênh mang của rừng nghiến nguyên sinh, rừng đá vôi và dòng suối ngầm huyền bí. Ải Chi Lăng - nơi từng chứng kiến bao trận thư hùng của dân tộc - không chỉ là di sản lịch sử mà còn là bức tranh địa chất với nhiều loại đá vôi, đá núi lửa hàng triệu năm tuổi.

Tiếp đó là tuyến “Hành trình về miền Thiên giới”, là hành trình qua cửa khẩu Hữu Nghị - biểu tượng giao lưu quốc tế và hòa bình, đến với hang động kỳ bí, núi rừng xen lẫn văn hóa thờ Mẫu ở đền Đồng Đăng. Nơi đây không chỉ gắn với tín ngưỡng linh thiêng mà còn kể lại câu chuyện về sự trỗi dậy của sự sống từ biển lên cạn, thông qua hóa thạch của các sinh vật cổ đại như bọ ba thùy, Ammonite.

"Cuộc sống dân dã nơi trần thế" là tuyến du lịch số 3. Về với vùng Bắc Sơn - nơi khai sinh ra nền văn hóa khảo cổ Bắc Sơn, với hàng trăm hang động chứa đầy dấu tích người tiền sử như hang Gió, hang Thẩm Khuyên, Thẩm Hai. Du khách có thể ghé làng gốm âm dương Long Đống hay làng văn hóa Tày Quỳnh Sơn, nơi vẫn giữ được tập quán sinh hoạt cổ truyền, văn hóa phi vật thể như hát Ví, hát Quan Lang. Đây cũng là tuyến kết nối với di sản sống như nghề làm cao khô, nghề trồng hồi - đặc sản kinh tế chủ lực của Xứ Lạng.

Và tuyến du lịch mang tên“Khám phá thủy cung” là tuyến số 4, dẫn du khách đến Mẫu Sơn hùng vĩ - “nóc nhà” vùng Đông Bắc với khí hậu mát lạnh, mây vờn quanh năm. Tại đây, hệ thống chùa động Tam Thanh - Nhị Thanh là sự kết hợp hài hòa giữa Phật - Nho - Đạo và tín ngưỡng bản địa. Dòng suối ngầm Ngọc Tuyền chảy xuyên lòng núi là minh chứng cho hệ thống thủy động phức tạp - một di sản thiên nhiên quý hiếm.

Nâng tầm vị thế Việt Nam trên trường quốc tế

Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Lạng Sơn là thành viên thứ 4 của mạng lưới Công viên địa chất toàn cầu UNESCO tại Việt Nam, sau Đồng Văn, Cao Bằng, Đắk Nông. Sự công nhận này là minh chứng cho giá trị địa chất - văn hóa đặc biệt mà Việt Nam đóng góp vào bản đồ địa chất thế giới.

Chia sẻ về vinh dự này, bà Phạm Thị Hương, Phó Trưởng phòng phụ trách Phòng Quản lý Công viên địa chất Lạng Sơn, Trung tâm Xúc tiến Đầu tư, Thương mại và Du lịch tỉnh Lạng Sơn cho biết: “Việc Công viên địa chất Lạng Sơn được UNESCO công nhận là Công viên địa chất toàn cầu không chỉ là niềm tự hào, mà còn là động lực để tỉnh tiếp tục bảo tồn di sản, phát triển du lịch xanh, gắn với sinh kế của người dân. Chúng tôi đang xây dựng các sản phẩm du lịch đặc trưng cho từng tuyến tham quan, đồng thời tăng cường truyền thông để đưa hình ảnh Lạng Sơn đến gần hơn với bạn bè quốc tế”.

Với 38 điểm di sản địa chất, văn hóa, sinh thái đã được xác lập, Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Lạng Sơn không chỉ là danh hiệu, mà là một lời cam kết mạnh mẽ với phát triển bền vững và giáo dục cộng đồng. Ngày tấm bằng của UNESCO được trao, không chỉ là vinh danh một vùng đất, mà còn là lời nhắn gửi: Lạng Sơn - nơi quá khứ và tương lai gặp nhau, nơi thiên nhiên và con người cùng viết nên câu chuyện sống hài hòa, bền vững.

Tại điểm thế giới đầm hồ Na Dương - điểm địa chất quan trọng nhất của Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Lạng Sơn, cho đến nay các nhà khoa học đã phát hiện và nghiên cứu nhiều bộ sưu tập khổng lồ dấu tích hóa thạch của các loài động vật, thực vật đa dạng, độc đáo, sống cách ngày nay từ khoảng 20-40 triệu năm.